Kıbrıs sosyal ve kültürel yaşamının bir dönemler en önemli yerlerinden birisi olan Hanlar; hem otel görevi görürken hem de bir çok zanaatkârın iş yeri olma özelliğini de taşıyordu. Adanın her yerinde iri ufaklı olan maalesef ayakta kalan Büyük Han ve Kumarcılar Hanı’dır. Fotoğraflarda nostaljik olarak gördüğümüz bu mekanlardan bazıları hala daha Hanın sahiplerinin torunları tarafında kulanılmaktadır. Mağusa’daki Hilmi Efendi Hanı bugün Kıbrıs’ın ilk otellerinden birisi olan Mağusa Kaleiçi’nin tek otel Altun Tabya Hotel, 150 yıllık Handan Otele dönüşen işlevselliğini sürdürmektedir. Dr.Küçük’ün kardeşi meşhur futbolcu Hüseyin Galliganın babasıyla köy köy gezer katır toplar, bunları Han’a getirir ve İngilizlere satarlardı. Ayrıca Han’ın Galligacısı olarak hayvanların nallanması , bakılması, yatması hep bu Hilmi Efendi Hanında olurdu. Deveciler Hanının bir benzeri ise Mağusa’da caminin yanında olan Babalikinin Han idi. Bir zamanlar adanın en önemli ticari Limanı olan Mağusa’nın bu işlevini yıllarca sürdürdü. Lefkoşa’daki hanlar ise bilineceği hayvanların büyüklüğüne isimlendirilmiş ve bu işlevlerini sürdürmüşlerdir. Yıllar geçince vefasızlık, para kuduzluğu bu hanların yıklılıp gitmesine neden olmuştur. Aşağıda sizlere Tuncer Bağışkan, üstadın yazısının bir bölümünden alıntı verilmiş ve ne kadar hanın olduğu belirtilmiştir.
Kitabın yazarı eser için şöyle diyor: “Cengizzade Rıfat; Kıbrıs Türk tarihine bir dönem adını Jeanturk'ten galat Con Rıfat olarak duyurmuş ve kendine ait Masum Millet gazetesinde ingiliz müstemleke yönetimine ve Evkaf Murahhaslarına karşı mücadelesiyle kendinden söz ettirmiş ve giderken kalıcı olmayı başarmış aydın bir Kıbrıslı Türk'tür. Ne gariptir ki yaşamı boyunca "ingilizci Evkaf Murahhaslarına" karşı mücadele eden Cengizzade Rıfat Bey kaderin bir cilvesi olarak; eşi Huriye Hanım ile olan evliliğinden tek çocukları Şifa Hanımı bir Evkaf Murahhası olan Mehmet Kemal Dizdar bey ile evlendirir.
Şifa ve Mehmet Kemal Dizdarın bu evliliklerinden çocukları olmaz. Şifa ve Kemal Dizdar çifti Baf'tan Necla isminde bir kız çocuğunu evlat edinerek besleyip büyütürler...
Ahmet Evrensel; Dizdar ailesinin kızları Necla hanım ile evlenir. Geçmişini asla unutmayan, babasının Devecilik ve kahvecilik yaptığını ve Lefkoşa'da Deveciler Hanı kahvesini Hovarda namıyla maruf yeğeni Hasan ile birlikte çalıştıklarını yeri geldikçe anlattı hep.
Lise eğitimine ilişkin anılarıyla tatillerde "Rüstem's Book Shop" ta yarı zamanlı çalışmalarını ve 1952 yılında Aile Mahkemesinde Kâtip yardımcısı olduğu iş yaşamında yolunun tarihimizde iz bırakmış Kadızade Ahmet Burhanettin Bey ile kesişmesine ilişkin bir nefeste okuyacağımız anılarıyla...
"Omorfo Öğretmen Koleji'nde" iki yıllık talebeliği sırasında Rum öğrencilerin Enosis Plebisit kutlamalarına tanık olduğu ve kısa ilkokul öğretmenliği sırasında yaşadığı beklenmedik olayları sosyal tarihimizi aralayarak o günlere ışık tutuyor. Yüksek tahsil için gittiği İngiltere'den "London School of Polytecnic"ten mezun olarak dönüşünde Profesör Mehmet Rıza Akbora'nın yeni kurmuş olduğu Haydarpaşa Ticaret Lisesinde Muhasebe ve Ticaret dersleri vermeye başlar.
Altmışlı yıllarda Lefkoşa Türk Belediyesinde meydana gelen bazı usulsüzlüklerin Murakabesi için iki yıl kadar Lefkoşa Türk Belediye'sinde sorumlu sekreter olarak görevlendirilir. İki yıl sonra murakabe işlerinin sonuçlanmasıyla birlikte Haydarpaşa Ticaret Lisesi müdürü olarak atanır. 70'li yıllarda Larnaka Bekirpaşa Ticaret Lisesi Müdürlüğü de yapmış olan Evrensel; Haydarpaşa Ticaret Lisesi Müdürü olduğu sırada Ticaret Sekreter olarak Kıbrıs Vakıflar Bankasında çalışır. Emekli olduktan sonra Türkiye Mersin'e yerleşir...
Uzun bir süre Mersinde yaşam sürmüş olan Ahmet Evrensel Kıbrıs'a dönerek yerleşir.
Okuyucuya mütemmim cüz olarak çocukluğunun geçmiş olduğu Deveciler hanı, kahvehanesi ve çevresiyle ilgili anılarını da arı duru bir dille bir bütünsellik içinde "Çığlık Çığlığa Lefkoşa 3 / Deveciler Hanı; Ahmet Evrensel'in Anıları" kitabında okurla paylaştığını görüyoruz.
Ahmet Evrensel Erken kaybettiği eşi Necla Hanımla olan evliliklerinden iki kızı olur. Büyük kızı Serap, Mehmet Sebep ile evli olup BA Economics and Finance, Business Admin kariyerine sahiptir. Mehmet Sebep'le olan evliliklerinde bir oğlu bir de kızı olmuştur. Oğlu Evrensel Sebep Girne İngiliz Okulu mezunu olup burslu olarak gittiği İngiltere Newcastle üniversitesini BA olarak tamamlar. Halen Bristol Üniversitesinde MA Philosophy eğitimi almaktadır. Kızları Hayat Sebep Girne İngiliz Okulu mezunu olup Royal School of Music sınavlarını tamamlayarak İngiltere'de Hull Üniversitesinde BA Music eğitimine devam etmektedir. Serap ve Mehmet Çiftinin çalıştırdıkları kendilerine ait küçük bir aile işletmeleri de vardır. Halen Girne'de büyük dede Con Rıfat'ın İnönü caddesindeki evinde oturmaktadırlar.
Con Rıfat'ın kızı Şifa Hanımın adını yaşatmak için ismini verdikleri küçük kızları Şifa ise Mehmet Kaynak ile evli olup Lefkoşa'da ikamet etmektedirler. Kaynak çiftinin Emir ve Necla isimli bir oğlan bir de kız olmak üzere iki çocukları bulunuyor. Emir Kaynak kendine ait bilgi işlem merkezini çalıştırmakta ve banka memuresi olan Müge Hanım ile evlidir.
Şifa ve Mehmet Kaynak'ın Kızları Necla ise bir bankada memur olarak çalışmakta ve MR uzmanı Serhan ile evli olup Şifa isminde bir kız çocukları vardır...
Ahmet Evrensel, Avukat Cengizzade Mehmet Rıfat'ın (Jön-Con Rıfat) Girne'de kalmakta olduğu İnönü Caddesi'ndeki evinde beklenmedik bir zamanda anılarının kitaplaştırıldığını göremeden 19 Temmuz 2019 tarihinde vefat etmiştir.”
Tuncer Bağışkan’ın “Kıbrıs’ta Osmanlı Eserleri” adlı kitabında hanlarla ilgili şöyle diyor: “Kıbrıs’ın Osmanlı idaresine girdiği tarihten başlayarak büyük kentlerin ticaret merkezlerine Osmanlı geleneğini yansıtan Anadolu şehir içi ticaret hanlarının benzerlerinin yapımına başlanmıştır. Bunlardan sadece anıtsallıklarını koruyan Lefkoşa’daki Kumarcılar Hanı ile Büyük Han günümüze kadar gelebilmiştir. Bu iki han ise merkezi Bursa olan Osmanlı han tipinin sade ve güzel örnekleri olup, Osmanlının yayıldığı değişik coğrafyalarda asırlar boyunca tekrarlanmış olmaları itibariyle dikkat çekicidir.
Kıbrıs’ın kültürel, sosyal ve ekonomik yaşamının vazgeçilmez bir öğesi olan hanlar genellikle Anadolu ile yabancı ülkelerden Kıbrıs’a gelen tüccarlar ile yolcuların ve alış-veriş için günübirliğine kentlere gelen köylülerle kentlilerin konaklama yerleriydi. Lefkoşa’da yapılan bir sayımda 18 han tespit edilmiştir. Bunlar “Büyük Han”, “Kumarcılar Hanı”, “Tüccarbaşı Hanı”, “Basmacılar Hanı”, “Ali Efendi Hanı”, “Deveciler Hanı”, “Kızmazlar Hanı”, “Köprübaşı Hanı”, “Limburi’nin Hanı”, “Yusuf Ağa Hanı”, “Berberin Hanı”, “Kireçciler Hanı”, “Mısırlızade / Mısırlı Hanı”, “Asmaaltı Hanı -Necati Bey’in Hanı”, “Ay. Andoni Hanı” (Ayandon Hanı), “Hikmet Ağa Hanı”, “Pancaro’nun Hanı” ve “Hacı Mutallip’in Hanı”dır. 1873 yılında Kıbrıs’ı ziyaret eden Archduke Louis Salvator, Lefkoşa’da bulunan yaklaşık 18 handan sadece “Büyük Han”, “Kumarcılar Hanı”, “Tüccarbaşı Hanı”, “Basmacılar Hanı” ve “Ali Efendi Hanı”nın adlarından söz eder. Ancak yapılan sayımlar ile yazılı kaynaklarda sözü edilenlerin dışında kalan ve Osmanlı dönemi ile Osmanlı dönemi sonrasına ait olduğu tahmin edilen daha birçok hanın varlığından da söz edilmektedir. Bunlar arasında “Deveciler Hanı”, “Musannif Hanı”, “Dedezade Hanı”, “Mustafa Çavuş Hanı”, “Lefke Hanı”, “Papadopulos Hanı”, “Pancaro’nun Hanı”, “Hacı Dimitri Hanı”, “Kodros Hanı” ve “Symeou Hanı” bulunmaktadır.
Hanların alt katları pazarlarda satılmak için yolcuların beraberlerinde getirdikleri malzemelere depo görevi görürlerken, üst katlar ise yatma amacıyla kullanılmaktaydı. Alt katlardaki revaklar ile orta avlular hayvanların bağlanma yerleriydi. Arabalar hanların önlerine, ya da orta avlularına bırakılmaktaydı. Bu hanlar ise İngiliz Sömürge Dönemi’nin ilk yıllarında yapımına başlanan yeni oteller, fonksiyon değişikliği, kullanım dışı kalma ve benzeri nedenlerle zaman sürecinde yıkılıp yok olmuşlardır.”
