Efsaneye göre Lüzinyanlar döneminde, Serdarlı’nın şu andaki yerinde büyük bir şato varmış. Şatoda bir derebeyi oturuyormuş ve tüm bölgeyi de buradan yönetiyormuş. Zamanla bu şatonun etrafına evler yapılmış ve ortaya çıkan yerleşim birimine de Meyi denmiş. 1571’de Osmanlıların adayı fethiyle birlikte nüfus aktarımı başlayınca, bölgeye yerleşenler “Şato”dan gelen Çatoz adını kullanmaya başlamış. Çatoz’a, sakinlerinin Serdaroğulları ailesinden geldikleri gerekçesiyle 1958’de Serdarlı adı verilmiş.
KİLİSEDEN BOZMA CAMİİ
Serdarlı’nın merkezinde bulunan camii de Serdarlı’nın pek çok yerinde görebildiğimiz gibi iki farklı medeniyetin izlerini taşıyor. Lüzinyanlar döneminde kilise olarak kullanılan bina, bölgeye Osmanlılar’ın gelmesinden sonra da bir müddet kilise olarak kalmış. Zamanla köyde bir camiye ihtiyaç duyulmasıyla birlikte cami için en elverişli yerin ve yapının kilise olduğuna karar verilmiş. Çeşitli değişiklikler yapıldıktan sonra da Lüzinyanlar döneminde bir kilise olarak kullanılan yapı Osmanlılar dönemiyle birlikte bir camii haline gelmiş. Serdarlı da bulunan camiyi ziyaret ettiğiniz zaman, iki farklı medeniyetin izlerini taşıyan caminin iki Lüzinyan dönemine, diğer iki duvarının da Osmanlılar dönemine ait olduğunu rahatlıkla görebiliyorsunuz.
ERKEN BİZANS BAZİLİKAL KİLİSELERİ
1963 yılında ise toplumlar arası çatışmalar başladığından, sınırda kalan bu yerde bir daha kazı gerçekleştirilemez. Antikalar Dairesi’nin 1963 yılı raporunda, burada gerçekleştirilen kazılar sırasında açığa çıkarılan üç sahınlı bazilikal yapı ile burada bulunan eserlere dayanılarak kilisenin Erken Hıristiyanlık dönemine tarihlendirildiği (M.S V-VI. yüz yılara) ve bu kilisenin, Baf kazasına bağlı Peyia, Kurium ve Lysi (Akdoğan) köylerindeki bazilikalarla benzediği belirlemesinde bulunulur. Ayrıca baziliktanın diğer bir benzeri ise 2007 yılında Kırklar Tekkesi türbesinin üst başında yapılan toprak kaldırma çalışmaları sırasında da açığa çıkar.
SU YOLLARI
Çatoz ile yakın çevresinin çok zengin su kaynaklarına sahip olması itibarıyla bu bölgenin yaklaşık 3600 yıl süreye iskan edilmesine alt yapı oluşturduğu anlaşılmaktadır. Girne Sıra Dağlarından vadiler ile dereler (Aglıdere/Ağılısu, Çakıllıdere, Gaz dere, Karsdere, Köydere, Kocadere, Enli Dere, Boğaz Deresi, Chinarlik kiolu/Hacıefendi deresi, Sevlik Kiolu/Çevlikolu Deresi, Hra/Kira deresi, Oxou/Öküz deresi, Oxious/Döksüz dere, Zeytin Kolou/Zeytinkolu deresi) aracılığıyla gelen sular yer altı su kaynaklarını beslerken, Değirmenlik ile Salamis arasında uzanan Roma su kemerlerinin de köyden geçmesi, su kaynaklarını daha bir zenginleştirmekteydi. Köyün neredeyse her bir yerinde su arklarına rastlanmaktadır. Bunların iç kısımları suyun akışını kolaylaştırmak, arkların güçlendirilip uzun yıllar işlevlerini sürdürmelerini sağlamak ve su sarfiyatının önlenmesi amacıyla çok sağlam olan yağlı kireç, kum ve muhtemelen süt karışımıyla yapılan bir harçla sıvanmışlardır.
Su arkları ise köyün batısındaki İpraci kıracında bulunmaktadır. Ayrıca caminin bulunduğu yerden çıkan suyun Durmuş Dede’nin olduğu “Şato” bölgesine aktığı, oradan da kanalın doğuya yöneldiği kaydedilmiştir.
Uzak mesafelerden köye su taşıyan, ya da bölgenin suyunu ihtiyaçlı bölgelere yönlendiren ve altlarındaki tünellerle birbirlerine bağlı olan “sıra kuyular” da köyün doğusundaki Durmuş Dede’nin türbesinin bulunduğu Şato (Akarlar) bölgesinde saptanmıştır. Bunların ‘Ceneviz Kuyuları’ adıyla bilinmesi eski bir su sisteminin parçası olduklarına işaret etmektedir. Güneyden ve kuzeyden bu bölgeye sıra kuyular aracılığıyla gelen sular buradaki “Hacı Fellah Çeşmesi” adıyla bilinen sarnıca boşalmakta, oradan da ‘Haraylar” adıyla bilinen su arkları aracılığıyla doğuya yönelmektedir. Buradaki Hacı Fellah sarnıcının çok sert olan derzleri, onun da geçmişinin çok eskilere dayandığına işaret etmektedir. 1937 yılı itibarıyla köyün su ihtiyacının bu sarnıçtan sağlanması ve şimdi bile burada bir su sızıntısının olması da güçlü bir yer altı su kaynağına sahip olduğuna işaret etmektedir.
